این فایل شامل فهرست و مقدمه است که در ۴۶ صفحه قرار دارد که ۷ صفحه در اختیار شما قرار دادیم

مقدمه و طرح سؤال

در تاريخ كشورها و سرزمين‌ها برخي از حركت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگي و كاركردشان اهميت ويژه‌اي پيدا مي‌كنند و چه بسا زمينه‌اي براي پيشرفت و يا پسرفت به حساب مي‌آيند. جنبش تنباكو در ايران يكي از اين مقاطع تاريخي است كه مردم ايران را نسبت به قدرت خويش براي مقابله با پيش‌آمدهايي كه حيثيت ملي آنها را به مخاطره مي‌انداخت، آگاه ساخت. مردمي كه ياد گرفته بودند هر آنچه شاه و دربار براي آنها رقم مي‌زند بپذيرند و خود را ملزم به اطاعت از آن مي‌يافتند هرچند از اجراي آن كراهت داشتند. در اين دوره تحولات در كشورهاي اروپايي وارد مرحله‌اي حساس شده بود و سرمايه‌داري پا را از مرزهاي خود فراتر گذاشته بود و در پي سود و منفعت خويش خواسته‌ها و مطالعات مردمان آن سوي مرزها را به هيچ مي‌انگاشت. بنابراين جنبش تنباكو يك جنبش كاملاً مربوط به مسائل اقتصادي است يعني ريشه اصلي‌اش به اقتصاد برمي‌گردد و اين عملاً ناشي از يك مسئله بسيار مهم و آن به وجود آمدن و رشد امپرياليسم است. اين مسئله تنها به ايران مربوط نمي‌شود و آسيا را هم در بر مي‌گيرد. در ايران رژيم، رژيم زمين‌داري است و با رژيم سرمايه‌داري چندان ميانه خوبي ندارد. لذا است كه به واسطه پديد آمدن تعارض منافع زير ساخت‌هاي اقتصادي اجتماعي دچار تضاد شده و مقابله با پديده بيروني نمود عيني به خود مي‌گيرد. براي تحليل انقلابها و جنبش‌ها در ايران براساس چارچوب نظري چارلزنلسون مي‌توان گفت كه هر جامعه يك ساخت دارد و ساخت جوامع با يكديگر متفاوت است و هر ساختي يك عملكرد و كارد به خصوصي دارد. در ساخت اجتماعي ايران هم يك عملكردي وجود دارد كه اين ساخت‌ها را به هم مربوط مي‌كند كه به آن ساخت جامعه مي‌گويند. اين كاركرد، ساخت ارزشي را به وجود مي‌آورد و اين ساخت ارزش تغييرات مربوط به تجانس را به موجب مي‌شود. حال اگر بين ساخت ارزشي و محيط تجانس باشد مشكلي پيش نمي‌آيد ولي اگر عدم تجانس بين ساخت ارزشي و محيط به وجود بيايد آن وقت نظام نامتعادل اجتماعي رخ مي‌نمايد و اين چيزي بود كه در جنبش تنباكو اتفاق افتاد. به هر حال در اين تحقيق در پي آن هستيم تا ببينيم نقش روسيه در اين جنبش چه ميزان بوده است. آيا همانطور كه برخي ادعا مي‌كنند سر منشأ و سرنخ ماجرا در دست روسها بوده و مردم را آنچنان كه مي‌خواستند هدايت مي‌كردند يا فقط به خاطر حفظ منافع خود مخالف اعطاي امتياز به رقيب خود بوده‌اند، و اين مردم و علما بودند قيام را آغاز كردند و به نتيجه رسانيدند. ما در اين تحقيق سعي كرده‌ايم با تكيه بر اسناد و مدارك تاريخي موضوع را قدري بشكافيم. اما به نظر مي‌رسد نقش روسيه يك نقش تقويت كننده و تكميلي بوده تا يك نقش بنيادي و محوري، بررسي ادعاهاي طرفين و مدارك تاريخي اين را ثابت مي‌كند. نگاهي اجمالي به منابع نخستين اثر مستقل و تك نگارانه دربارة جنبش تنباكو، كتاب تاريخ دخانيه شيخ حسن كربلايي است. حاج علي فرزند محمدرضا، پدر شيخ آقا بزرگ طهراني هم رساله‌اي در تاريخ دخانيه نوشته كه متاسفانه تاكنون يافت نشده است. پس از آن كتاب مستقل ديگري كه نوشته شده كتاب «تحريم تنباكو، اولين مقاومت منفي در ايران» ابراهيم تيموري است كه به سال 1328 خورشيدي چاپ شده است. وي از كتاب شيخ حسن، كمال استفاده را كرده و نامي از آن به ميان نياورده است. البته خود او هم تلاش زيادي در جمع‌آوري اسناد و مدارك كرده است. اثر مستقل ديگر، عنوان «تحريم تنباكو» از خانم نيكي، ر،كدي است كه توسط شاهرخ قائم مقامي ترجمه و به سال 1356 خورشيدي در تهران به چاپ رسيده است. تحليلي از نقش سه گانه شيخ فضل‌الله نوري در نهضت تحريم تنباكو اثر مستقل ديگري از آقاي ابوالحسني (مندر) است كه به سال 1360 توسط انتشارات پيام آزادي در تهران چاپ شده است. «پيكار پيروزي تنباكو» از محمد نهاونديان (تهران، چاپ پرتو) و كتاب «ريشه و روند جنبش تنباكو» (بدون ياد از نام مؤلف) و كتاب «انديشه ديني و جنبش ضد رژي» از آقاي حسين آباديان (تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376 آثار مستقل ديگري هستند كه در اين باره انتشار يافته‌اند. كتابي نيز با عنوان «بازرگان» از خانم هما ناطق دربارة دادوستد با بانك شاهي ورژي تنباكو در تهران به سال 1373 چاپ شده است. كتاب ويژه‌اي هم دربارة مرحوم سيد علي‌اكبر فال اسيري مجتهد فارس با عنوان «نقش مجتهد فارس در نهضت تنباكو» از آقاي محمدرضا رحمتي در تهران و به توسط بنياد تاريخ انقلاب اسلامي چاپ شده است. ما در اين تحقيق تلاش نموده‌ايم از منابعي بيشتر بهره ببريم كه به شكلي به موضوع مرتبط بود و در آنها به نقش روسيه در جنبش اشاره شده باشد. از جمله اين منابع برخي خاطرات از جمله خاطرات دكتر فوريه در ايران است. همچنين اسناد وزارت خارجه انگليسي و فرانسه از ديگر منابع است كه به آنها مراجعه شده است. بخش ديگر منابعي در واقع منابع مطالعاتي و تحقيقاتي است كه با مراجعه به آنها سعي شده تا نتيجه تحقيقات آنها به شكلي در اين پژوهش منعكس شود. از جمله منابعي كه به كرات به آنها استناد شده كتاب روس و انگليس در ايران اثر فيروز كاظم‌زاده است. تاريخ قاجاره اثر آ.ك.س لمبتون از ديگر منابعي است كه به قدر نياز به آنها مراجعه كرده‌ايم. زمينه‌هاي فرهنگي جنبش يكي از زمينه‌هاي جنبش تنباكو در ايران نارضايتي مردم و علما از نفوذ فرهنگي و اقتصادي بيگانگان در كشور بود. اين نفوذ كه حيثيت و هويت ملي و فرهنگي يك جامعه سنتي را با خطر مواجهه كرده بود تبديل به يك جنبش ضد بيگانه شد. شيخ حسن كربلايي فضا را اين چنين توصيف كرده است: چنان افعال و اطوار زشت و ناپسند فرنگيان در نظرها به زيبايي جلوه گرفت كه مسلمان زادگان ايران، با آن وجدانهاي سليم و سليقه مستقيم، قبايح افعال و اطوار ننگ مغزانة فرنگيان را با شوق و شعف هر چه تمام‌تر، شعار ]شعائر[ خود گرفته، سهل است كه ماية مباهات خود دانسته، بدان قبايح نيز بر مردم مملكت افتخار و مزيت جستند؛ و با همة اين، باز هم فرنگي مآبي دست از مسلمانان برنگرفت تا بر طبايع ايشان نيز استيلا يافته، استعداد طبيعيه تا مسلمانان را هم از ريشه برانداخت. نويسنده تاريخ دخانيه در ادامه مي‌نويسد: اين شد كه از اين پس كلمه ملت را كه سبب اصلي خرابي كار ايران فهميده بودند، نفوذ و موقع پيشين از دلها برفت و افكار فرنگستان كه ضامن سعادت و نيكبختي ملت و مملكتش مي‌دانستند. هر روزه در نظرها رونقي تازه گرفت و به تدريج مقام فرنگيان در ايران خيلي بلند و منتسبات فرنگستان كلّية خيلي دل‌پسند افتاده و بدين و تيره هر كار فرنگي و فرنگي مآبي را در ايران ]رواج[ افزوده شده و بازار اسلام و مسلماني را همي (رونق) بكاهيد، تا آنجا كه بزرگان ايران را از سازش و آميزش با مردم فرنگستان، عظم بسياري از منكرات اسلاميه يكسر از نظر به در رفت؛ سهل است كه نوبت، كم‌كم به معلومات وجدانيه و مسلمات فطريه رسيد. زمينه‌هاي اقتصادي جنبش تنباكو نفوذ اقتصادي بيگانگان در ايران يكي ديگر از عوامل عمده پيدايش جنبش تنباكو بود. مردم، تجار و بازرگانان وقتي مي‌ديدند كه سرنوشت اقتصادي مملكت خود به دست بيگانگان افتاده است به دنباله بهانه به منظور نشان دادن واكنش بودند و اين بهانه با اعطاي امتياز توتون و تنباكو به دست آمد. در اينجا قسمتي از نامه يك تاجر به علماي عراق كه توسط شيخ حسن كربلايي در زمينه دخالت خارجي‌ها در مسائل مملكتي و ضررهاي آن به اقتصاد كشور در كتاب تاريخ دخانيه آورده شده متذكر مي‌شويم: «نوع اهالي اين بلد عمده و معظم كه چشم و چراغ ايرانيان است، خاصه صنف تجار را، كار اين روزها خيلي سخت و دشوار شده و چگونه سخت و دشوار نباشد و حال آن كه چندين سال است تا كنون كه ]به[ سبب مداخل و استيلاي فرنگيان، رشتة تجارت ايران بالمرّه از دست تجار مسلمان بيرون رفته است. اين جماعت فرنگيان، گذشته از اين كه در كلية بلاد ايران، خاصه در اين بلد معظم، كم‌كم خيلي زياد شده و در رشتة بسياري از كارها، مدخلت جسته‌اند، اين جماعت به يك وضع تقلبي در كار تجارت ايرانيان داخل شده و رشته كارها را در هم و برهم زده‌اند كه تجار مملكت را علي‌الخصوص با التزام به احكام شريعت، ديگر دادوستد صرفه ]وعاندي[ ندارد، سهل است كه اين وضع دادوستدهاي اسلامي، به جز خسارت، نتيجه و حاصلي نتواند داشت. اين است كه از چندين سال تاكنون، هر ساله در هر بلد جمعي از تجار مسلمان ورشكسته و خانه‌نشين شده و اين باقي مانده هم كه امروزه علي الرسم به حجره و كاروانسرا مي‌آيند، با كمال كسالت و افسردگي هركسي در اين خيال كه تا هنوز به وسيله چركين ورشكستگي ننگين شده خود ]اختياراً[ از كار تجارت كناره گرفته و ابتداً خانه نيشن باشد. مقايسه امتيازاتي كه كشورهاي ضعيف‌تر به قدرتهاي بيگانه داده بودند از ديگر دلايل مخالفت مردم با امتياز تنباكو بود. چه براساس اسناد ميزان سود و بهره‌اي كه از بابت امتياز توتون و تنباكو به ايران داده مي‌شد به مراتب كمتر از امتيازات از نوع خود در ساير كشورها از جمله عثماني بود. در اين اواخر در مملكت ما دو سه فقره امتياز به اجانب داده شده است كه امثال آن شرايط خفيفه ]، حقيقتاً[ در هيچ مملكتي ديده و شنيده نشده است امروز دولت انگليس با آن همه اقتدار در زنگبار و فرانسه در داهومي (بنين) و دولت ايتاليا در حبشستان با آن شرايط خفيفه امتياز حاصل نتواند نمود؛ حقوق هيچ مملكت و ملتي بدين پايه رايگان فروخته نمي‌شود؛ آيا واسطه كار هيچ وجدان ندارد ]و به هوش نمي‌آيد[ و پيش خود نمي‌انديشد كه اين امتيازات متضمن حقوق عموميه است؟ رقابت‌هاي روس انگليس در ايران در دوران قاجار محور عمده حل و فصل مشكلات سياسي، اجتماعي و اقتصادي رژيم حاكم را، سياست موازنه مثبت (جلب رضايت دو ابرقدرت روس و انگليس، از طريق اعطاي امتيازات و منافع مختلف به آنها) تشكيل مي‌داده است! تا جائيكه به عنوان شيوه‌اي سهل الوصول براي حفظ و بقاي شاه و برابر تكاثر طلبي استعمارگران بين‌المللي به كار گرفته مي‌شد. و اساساً رژيم حاكم بر هيچ وجه برمبناي منافع مردم محروم كشورمان و هويت و استقلال اسلامي ميهني عمل نمي‌نموده و تنها چيزي كه مبناي ارزش‌گزاري و برنامه‌هاي آن را تشكيل مي‌داد حفظ منافع دربار و قدر قدرتي شاه وقت بوده است. اين وابستگي به اجانب به نحو بارزي در نامه سيد جمال الدين اسدآبادي به ميرزاي شيرازي منعكس شده است.